BİLİM ADAMI OLARAK ÖMER HAYYAM
Tüm dünya rubaileriyle tanır Hayyam'ı. Edward Fitzgerald'ın 1859 basımı kitabından bu yana onu Batı dünyasında da tanımayan kalmamıştır. Rubailerinin çevirisi neredeyse tüm dünya dillerinde basılmıştır. Hayyam'ın rubaileri Batı'da çevrilmeseydi, ondan haberimiz olmayacaktı. Tıpkı "Binbir Gece Masalları"nı öz kaynağından değil de Batı dillerine çevirilerinden öğrendiğimiz gibi. Ömer Hayyam'ın bilim adamı kimliği şairliğinin gölgesinde kalmıştır. Sosyal medyada gün olmasın ki rubaileri paylaşılmasın. Acaba paylaşımı yapanlar, çağını aşan bu bilgini, filozofu ne kadar tanıyorlar? İşte, bugünkü yazım Ömer Hayyam'ın bilimsel yönünü (bilime yaptığı katkı ve hizmetleri) anlatmayı amaçlamaktadır.
Ömer Hayyam 18 Mayıs 1048'de Nişabur' da doğdu. "Neden Hayyam dendiği kesin bilinmiyor. Hayyam çadırcı anlamına gelir. Belki babası çadırcı idi. Filozof, matematikçi ve şairdir. Hayatı efsane ve rivayetlerle karışmıştır. Bir rivayete göre çocukluğunda Hasan Sabbah ve Nizamülmülk ile sınıf arkadaşı olmuşsa da bu rivayet herkes tarafından kabul olunmamıştır. Hayyam'ı izleyen ilk iki veya üç yüzyılda, ona ait olduğu söylenen, üç yüz kadar rubai var iken, sonraları şairleri bilinmeyen birçok rubai onun sanılarak veya ona mal edilerek günümüzde Hayyam rubaileri, beş yüzü aşmış durumdadır." (1)
Ömer Hayyam, Rubaiyat'ı 1072 yazında, 24 yaşındayken bir süredir bulunduğu Semerkant'ta yazmaya başladı. Rubaiyat'ın elyazmasının tek örneği, Titanic gemisi ile birlikte okyanusun derin sularına gömüldü. Bilindiği üzere 14 Nisan 1912'yi 15 Nisan 1912'ye bağlayan gece, Titanic gemisi, Newfoundland açıklarında batmıştı. (2)
Her ne ise, rubaiyat'ı bir kenara bırakıp, bilimin birçok alanında eserler vermiş, icatlar yapmış Hayyam'ın neler yaptığına bakalım. Hayyam, "zamanının tüm bilgilerini bilen" sıfatıyla anılmış büyük bir bilgindi.
-Hayyam'ın en büyük bilimsel çalışması Cebir Risalesiydi. On bölümden oluşan bu eserinde Hayyam, kübik denklemleri incelemiş ve bilim tarihinde bu denklemleri sınflandıran ilk kişi olmuştu. Cebiri, sayılar ve geometri üzerindeki sır perdesini kaldıran araç olarak tanımlayan alim, 3. dereceden 13 farklı denklem tanımlamış, bu denklemleri çoğunlukla geometrik metot kullanarak çözmüş ve bunları gayet akılcı olarak seçtiği konikler üzerine inşa etmişti.
-Denklemleri, köklerinin varlık koşullarına varıncaya kadar masaya yatıran Hayyam'ın aynı zamanda Binom Teoremi'ni kullanan ilk isim olduğu da iddia edilir.Bununla birlikte Pascal Üçgeni kavramının ve Öklid dışı geometrinin mimarının Hayyam olduğunu öne sürenler de yok değildir.
-Öklid'in kaldığı yerden, onun paralel doğrular teorisine katkıda bulunmuş, getirdiği yeni yorumla bugün Öklid dışı geometride kullanılan 'geniş, dar ve dik açı hipotezleri' ile ilgili biçimlere ulaşmıştı.Yine Öklid üzerine yaptığı çalışmalarda irrasyonel sayıların da tıpkı rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini kanıtlayarak, matematik tarihinde çığır açtığı da kabul edilir.
-Dönemin ünlü hakanı Melikşah'ın gözde veziri Nizamülmülk, Hayyam'daki bilgeliği farkederek, kendisine devlet işlerinde rol almayı teklif etse de, Hayyam bilime siyaset karıştırmamakta kararlıdır, teklifi nazikçe reddeder.
-Bununla birlikte Hayyam, sultanın siyasetinden uzak durmuş olsa da, takvim ile ilgili çalışmalarına başkanlık etme fikrine hayır dememişti. Öyle bir takvim yaptı ki, 'Ömer Hayyam Takvimi' olarak tarihe geçen bu çalışması (ki günümüzde Celali Takvimi olarak bilinir) beş bin yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız Rumi takvimi ise 3 bin 330 yılda bir gün hata veriyor. Büyük ustanın neredeyse asırlar önce günümüz sistemini yakalamasına ramak kalmış!
-Hayyam, takvimi ile sadece gün ve ay gibi klasik takvim unsurlarını tespit etmekle kalmamış aynı zamanda mevsime göre yaşanacak iklim değişikliklerini de büyük bir isabetle tahmin etmişti.
-Ortadoğu ve Bizans'ta çok uzun bir süre kullanılacak olan bu takvimi için Hayyam, o ünlü rubailerinden birinde şöyle yazacaktı:
Ah, diyor ki benim hesaplamalarım
Yılı insan pusulasına uydurdu ha?
Eğer öyleyse takvimden
Doğmamış yarını ve ölü dünü koparalım.
-Isfahan'da üç yıl uğraşarak kurduğu rasathanede çalışmalar yapmış, denilene göre kendi doğum tarihini de kendisi tespit etmiş, ayrıca kendi kurduğu bir düzenekle, o devirde inanıldığı şekilde kainatın dünyanın çevresinde dönmediğini ispat etmişti.
-Denklem çözümlerinde 'bilinmeyen' kavramını 'şey' ile açıkladı. İspanyollar bunu 'xay' şeklinde kendi dillerine çevirdi ve bugün matematikte 'bilinmeyen' sembolü olarak kullanılan X ortaya çıkmış oldu.
-Doğu'da matematik dünyasında uzun yıllar etkili olan Cebir Risalesi 1851'de F. Woepeke'nin çevirisi ile batılı matematikçilerle de tanıştı.
-1970'de Ay'daki kraterlerden birine ismi verildi. (3)
" 'Yaşam algısı ve yorumu' nedeniyle dünyada çok geniş bir çevre tarafından önder bir filozof olarak benimsenmiş. Bin yıl önce yaşamış bu insan için, hayranları Hollanda, Almanya, İngiltere ve ABD' de onun adıyla özel kulüpler kurmuşlar. Örneğin Boston'daki (ABD) kulüp bugün 113 yaşındadır. Hakkında biri 1957, diğeri 2005 yapımı iki 'Amerikan' filmi dahi bulunmaktadır. Farklı ülkelerde, farklı dillerde sayısız belgesele konu olmuştur. Amin Maalouf'un Semerkant adlı romanının temel kahramanıdır. Martin Luther King'in nutuklarında ya da Jack London'ın Deniz Kurdu adlı eserinde bile ona atıflar yer alır. (...)" (4)
Aşağıdaki kaynaklardan derlediğim bilgilerle Ömer Hayyam'ın bilimsel yanını tanıtmaya çalıştım. Umarım tanıtımım yararlı olmuştur.
Yararlandığım Kaynaklar:
(1)(4) - Ekrem Ataer'in Besteleriyle ÖMER HAYYAM (s: 57-16)
(2) - Amin Maalouf, SEMERKANT (s: 9)
(3) - Ali Çimen, Tarihi Değiştiren Bilginler, Popüler Tarih (s: 84-85-86-87-88)
Ömer Hayyam 18 Mayıs 1048'de Nişabur' da doğdu. "Neden Hayyam dendiği kesin bilinmiyor. Hayyam çadırcı anlamına gelir. Belki babası çadırcı idi. Filozof, matematikçi ve şairdir. Hayatı efsane ve rivayetlerle karışmıştır. Bir rivayete göre çocukluğunda Hasan Sabbah ve Nizamülmülk ile sınıf arkadaşı olmuşsa da bu rivayet herkes tarafından kabul olunmamıştır. Hayyam'ı izleyen ilk iki veya üç yüzyılda, ona ait olduğu söylenen, üç yüz kadar rubai var iken, sonraları şairleri bilinmeyen birçok rubai onun sanılarak veya ona mal edilerek günümüzde Hayyam rubaileri, beş yüzü aşmış durumdadır." (1)
Ömer Hayyam, Rubaiyat'ı 1072 yazında, 24 yaşındayken bir süredir bulunduğu Semerkant'ta yazmaya başladı. Rubaiyat'ın elyazmasının tek örneği, Titanic gemisi ile birlikte okyanusun derin sularına gömüldü. Bilindiği üzere 14 Nisan 1912'yi 15 Nisan 1912'ye bağlayan gece, Titanic gemisi, Newfoundland açıklarında batmıştı. (2)
Her ne ise, rubaiyat'ı bir kenara bırakıp, bilimin birçok alanında eserler vermiş, icatlar yapmış Hayyam'ın neler yaptığına bakalım. Hayyam, "zamanının tüm bilgilerini bilen" sıfatıyla anılmış büyük bir bilgindi.
-Hayyam'ın en büyük bilimsel çalışması Cebir Risalesiydi. On bölümden oluşan bu eserinde Hayyam, kübik denklemleri incelemiş ve bilim tarihinde bu denklemleri sınflandıran ilk kişi olmuştu. Cebiri, sayılar ve geometri üzerindeki sır perdesini kaldıran araç olarak tanımlayan alim, 3. dereceden 13 farklı denklem tanımlamış, bu denklemleri çoğunlukla geometrik metot kullanarak çözmüş ve bunları gayet akılcı olarak seçtiği konikler üzerine inşa etmişti.
-Denklemleri, köklerinin varlık koşullarına varıncaya kadar masaya yatıran Hayyam'ın aynı zamanda Binom Teoremi'ni kullanan ilk isim olduğu da iddia edilir.Bununla birlikte Pascal Üçgeni kavramının ve Öklid dışı geometrinin mimarının Hayyam olduğunu öne sürenler de yok değildir.
-Öklid'in kaldığı yerden, onun paralel doğrular teorisine katkıda bulunmuş, getirdiği yeni yorumla bugün Öklid dışı geometride kullanılan 'geniş, dar ve dik açı hipotezleri' ile ilgili biçimlere ulaşmıştı.Yine Öklid üzerine yaptığı çalışmalarda irrasyonel sayıların da tıpkı rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini kanıtlayarak, matematik tarihinde çığır açtığı da kabul edilir.
-Dönemin ünlü hakanı Melikşah'ın gözde veziri Nizamülmülk, Hayyam'daki bilgeliği farkederek, kendisine devlet işlerinde rol almayı teklif etse de, Hayyam bilime siyaset karıştırmamakta kararlıdır, teklifi nazikçe reddeder.
-Bununla birlikte Hayyam, sultanın siyasetinden uzak durmuş olsa da, takvim ile ilgili çalışmalarına başkanlık etme fikrine hayır dememişti. Öyle bir takvim yaptı ki, 'Ömer Hayyam Takvimi' olarak tarihe geçen bu çalışması (ki günümüzde Celali Takvimi olarak bilinir) beş bin yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız Rumi takvimi ise 3 bin 330 yılda bir gün hata veriyor. Büyük ustanın neredeyse asırlar önce günümüz sistemini yakalamasına ramak kalmış!
-Hayyam, takvimi ile sadece gün ve ay gibi klasik takvim unsurlarını tespit etmekle kalmamış aynı zamanda mevsime göre yaşanacak iklim değişikliklerini de büyük bir isabetle tahmin etmişti.
-Ortadoğu ve Bizans'ta çok uzun bir süre kullanılacak olan bu takvimi için Hayyam, o ünlü rubailerinden birinde şöyle yazacaktı:
Ah, diyor ki benim hesaplamalarım
Yılı insan pusulasına uydurdu ha?
Eğer öyleyse takvimden
Doğmamış yarını ve ölü dünü koparalım.
-Isfahan'da üç yıl uğraşarak kurduğu rasathanede çalışmalar yapmış, denilene göre kendi doğum tarihini de kendisi tespit etmiş, ayrıca kendi kurduğu bir düzenekle, o devirde inanıldığı şekilde kainatın dünyanın çevresinde dönmediğini ispat etmişti.
-Denklem çözümlerinde 'bilinmeyen' kavramını 'şey' ile açıkladı. İspanyollar bunu 'xay' şeklinde kendi dillerine çevirdi ve bugün matematikte 'bilinmeyen' sembolü olarak kullanılan X ortaya çıkmış oldu.
-Doğu'da matematik dünyasında uzun yıllar etkili olan Cebir Risalesi 1851'de F. Woepeke'nin çevirisi ile batılı matematikçilerle de tanıştı.
-1970'de Ay'daki kraterlerden birine ismi verildi. (3)
" 'Yaşam algısı ve yorumu' nedeniyle dünyada çok geniş bir çevre tarafından önder bir filozof olarak benimsenmiş. Bin yıl önce yaşamış bu insan için, hayranları Hollanda, Almanya, İngiltere ve ABD' de onun adıyla özel kulüpler kurmuşlar. Örneğin Boston'daki (ABD) kulüp bugün 113 yaşındadır. Hakkında biri 1957, diğeri 2005 yapımı iki 'Amerikan' filmi dahi bulunmaktadır. Farklı ülkelerde, farklı dillerde sayısız belgesele konu olmuştur. Amin Maalouf'un Semerkant adlı romanının temel kahramanıdır. Martin Luther King'in nutuklarında ya da Jack London'ın Deniz Kurdu adlı eserinde bile ona atıflar yer alır. (...)" (4)
Aşağıdaki kaynaklardan derlediğim bilgilerle Ömer Hayyam'ın bilimsel yanını tanıtmaya çalıştım. Umarım tanıtımım yararlı olmuştur.
Yararlandığım Kaynaklar:
(1)(4) - Ekrem Ataer'in Besteleriyle ÖMER HAYYAM (s: 57-16)
(2) - Amin Maalouf, SEMERKANT (s: 9)
(3) - Ali Çimen, Tarihi Değiştiren Bilginler, Popüler Tarih (s: 84-85-86-87-88)
Ben de sadece Rubailerini bilenlerdenmişim meğer. Ayrıca utandım hakkında bu kadar az şey bildiğim için. Yazı çok faydalı oldu. Çok teşekkür ederim
YanıtlaSilRica ederim. Önemli olan bilmediğini bilmek ve bilmek için de okumaktır. Yorumunuz için ben teşekkür ederim.
Sil