"OCAĞINA İNCİR AĞACI DİKMEK" DEYİMİNİN ÖYKÜSÜ

Ocağına incir ağacı dikmek deyimi, halk arasında bir tür beddua olarak kullanılır, ki TDK Türkçe Sözlükte de "birinin evini barkını dağıtmak" anlamındadır. Neden bir başka ağaç değil de incir ağacı bu beddua içeren deyime girmiş? Merak edip araştırdım; bu sayede aslında incir yerken farkında olmadan incir arısını da yediğimi öğrenmiş oldum!

Dişi incir arısıyla erkek incir arısının nesillerini devam ettirmek için incire ihtiyaçları vardır. Çünkü bu arıların döllenmeleri incirde olur. Döllenme sonrasında tozlarına bulandıkları erkek incirden dişi incire uçarak ta incir ağacının neslinin gelecek kuşaklara ulaşmasını sağlarlar. Yani incir arısı yaşamak için incire, incir de incir arısına muhtaçtır; biri olmadan diğeri türünü devam ettiremez. Bu ilişkiye mutualizm adı verilir.

Hava bozduğunda, incir arısı korunmak için kendisine saklanacak kuytu bir yer arar. İncir arısı için en iyi kuytu yerler de terkedilmiş, içinde yaşam olmayan metruk binalardır. Bu metruk binaların bacalarının dibindeki ocak, incir arısına en kuytu yerdir. Çünkü o ocağın dibinde, rüzgar toprağı savurup biriktirmiştir. Bozuk havada bu ocağa sığınan incir arısının kanatlarına yapışmış olan incir tozları ocaktaki toprağa düşer. Zamanla bu toprakta bir minik incir fidanı boy verir. İşte "ocağına incir ağacı dikildi" nin öyküsü budur. *

İnciri hemen herkes bilir ve severek yer ama incir arısını ve görevini ancak incir yetiştiricileri, botanikçiler, ağaçlarla ilgilenenler ve uzmanlar bilir diye düşünüyorum. Bu nedenle incir arısını tanımak ve tanıtmak gerek. Dün yaptığım yürüyüşte beton bir duvarın içinden fırlamış gibi duran ve kocaman bir ağaç olan inciri görmeseydim, bugün bu yazıyı yazmak aklıma gelmezdi. :) İncir ağacının kökleri çok yayılmacıdır ve önüne hangi engel çıkarsa çıksın delip geçer. Dün, incir ağacının taş ve betondan oluşmuş duvarı delip çıktığını ve kendine güzel bir yaşam alanı yarattığını şaşkınlıkla izledim. İncir ağacının köklerinin bu yayılmacı ve engel tanımaz doğası  onun evlerden uzak bir yere dikilmesine neden olur.

İncir Arısı

Dişi incir arısı, yumurtalarını bırakmak için erkek incire girer (erkek incir yenmez, bizim yediğimiz dişi incirdir). Dişi arının kanatları ve anteni, erkek incirin minik aralığından içeri girerken kopar. Dolayısıyla içeri giren dişi incir arısı dışarı çıkamaz. Bundan sonra yaşam döngüsünü sürdürme görevi yavru arılardadır artık.

Erkek yavru arıları yumurtalardan kanatsız olarak çıkarlar. Tek bir görevleri vardır; dişileri döllemek ve içeriden çıkabilmek için incirin dışına doğru bir tünel kazmaktır. Dişi yavrular bu tünelden dışarı çıkarak poleni de beraberinde götürürler. 

Eğer incir arısı yanlışlıkla erkek incir yerine, yediğimiz dişi incirlerin içine girerse içeride üremesi için gerekli koşullar bulunmaz, dışarı da çıkamaz. Çünkü girişte kanatları ve anteni kopmuştur. Bu yüzden ne yazık ki arı içeride ölür. Ama bu gereklidir. Çünkü severek yediğimiz incirin polenleri ancak bu şekilde dağıtılabiliyor.

Kısacası, teknik olarak her incir yediğimizde aslında yanlışlıkla dişi incire girip oradan çıkamayan en az bir incir arısını da yemiş oluyoruz. :) Bu doğal ve olması gereken durum incir meyvesini sevmemizi engeller mi? Hiç sanmam. Beşer şaşar da incir arısı neden şaşmasın değil mi?

Yararlandığım Kaynaklar:

* Yılmaz Özdil - İsim, Şehir, Hayvan, Doğan Kitap.

https://www.ensonhaber.com/saglik/incirle-birlikte-yediginiz-seye-inanamayacaksiniz-o-citirtilarin-sebebi

 

OTOMATİK PORTAKAL

Anthony Burgess'in Otomatik Portakal romanını okuyup bitirdiğimde, okumak için bu kadar geç kaldığıma üzüldüm. Yazar, romanı yazdığı 60'lı yıllarda post-endüstriyel dönem İngiltere'sinde var olacağını öngördüğü gençliği ve toplumsal yapıyı gençliğin şiddet içeren davranışlarıyla öylesine gerçekçi ve sarsıcı bir dille anlatıyor ki romanı okurken tüylerim diken diken oldu. Bir yerde okumuştum; Burgess'in Otomatik Portakal'ı psikoloji dizilerinde muhakkak okunması gereken kitaplar arasında gösterilmekteymiş. Romanı bitirdiğimde içinde anlatılan olaylar nedeniyle kitabı yarı distopik buldum. Çünkü distopik kitaplar, genellikle uygar toplumun unsurlarını içeren ve çağdaş görünen bazı eğilim ve davranışların sakıncalarına karşı bireyi ve toplumu uyaran kitaplardır. Otomatik Portakal romanına yarı distopik diyorum. Çünkü normal bir toplumda iyilik ve kötülük kavramlarını "şiddet-suç-ceza" üçgeninde irdelerken suçun önlenmesi için suç işleyen kişinin adeta makineleştirilmesini anlatmaktadır. Kitabın son sayfasını bitirdiğimde kendime şu soruları sordum; "Toplumun iyiliğine olan bir şey, aynı zamanda bireyin de iyiliğine olabilir mi? Bireyin iyilikle kötülük arasında seçim hakkı olmazsa yaptığı iyilik, kendisine yaptığı kötülük değil midir? Seçme hakkını kaybeden birey, özgürlüğünü de kaybetmiş olmaz mı? Sanırım yazarın okurdan istediği de bu soruların sorulması ve cevaplarının düşünülmesiydi. Öyle yaptım ben de.

Kitabın Kısaca Konusu:

Yazar kitabının adını neden "Otomatik Portakal" koyduğunu şöyle açıklamaktadır: "Cockney dilinde (İngiliz argosu) bir deyiş vardır. 'Uqueer as as clockwork orange.' Bu deyiş, olabilecek en yüksek derecede gariplikleri barındıran kişi anlamına gelir. Bu çok sevdiğim lafı, yıllarca bir kitap başlığında kullanmayı düşünmüşümdür. Bir de tabii Malezya'da "canlı" anlamına gelen "orang" sözcüğü var. Kitabı yazmaya başladığımda, rengi ve hoş bir kokusu olan bir meyvenin kullanıldığı bu deyişin, tam da benim anlatmak istediğim duruma, Pavlov kanunlarının uygulanmasına dayalı bir hikayeye çok iyi oturduğunu düşündüm."

Romanın anlatıcısı ve baş kahramanı olan Alex 15 yaşındadır. Kendi yaş grubundan üç arkadaşı; Pete, Georgie ve Aptalof'la birlikte oluşturdukları dört kişilik "çete kardeşleri" adını verdikleri çete oldukça saldırgan, yakan yıkan, kadınlara tecavüz eden, ihtiyarları döven, diğer sokak çeteleriyle kavga eden, hırsızlık yapan son derece tehlikeli bir çetedir. Birkaç kez polis tarafından yakalanıp ıslahevine konulmuşlarsa da çıktıktan sonra yine aynı eylemlerine devam etmişlerdir. Alex neden kötülük yaptıklarını şöyle açıklar: 

"...Bu 'Toplum İçin Yararlı Ol' tekerlemelerini belleyen ve belletenlerin 'suç neden işlenir?' sorusunu düşündükçe hayalarım ağrıyor. Neden 'iyiliğin kökeni' ni  incelemezler, araştırmazlar? Herkesin derdi 'kötülük' ya da 'iblisin kökeni'. Eğer serseriler kötülük yapıyorsa bu onların tercih hakkı. Yani adamlar kötülüğü benimsemişler. İyiler de iyiliği...Ben kötülüğü yeğleyenler arasındayım. Yetke hiçbir zaman kötülüğe izin vermez ne yazık ki...İnsan kişiliği Koca Tanrı'nın en büyük eseridir. O bununla övünür. Kişiliksiz yaratıklar kişilik sahiplerini ezmeye uğraşırlar bu dünyada kardeşlerim. Çağdaş tarihimize bir göz atın. Bu makinelere karşı çıkıp onları bozmaya uğraşanlar hep kişilik sahibi, yüce yaratıklardır. Bunları anlatırken son derece ciddiyim kardeşlerim. Ben yaptıklarımdan zevk, mutluluk duyduğum için kötüyüm o kadar." (s: 36-37)

Alex klasik müzik hayranıdır. Şiddet istek ve arzusunu diri tutmak için özellikle Beethoven'in 9. Senfonisi'ni dinlemektedir. Alex ve çetesinin sürekli gittikleri sütbarda bir gece, Aptalof, arya söyleyen kadın sanatçıyla alay eder. Buna sinirlenen Alex,  Aptalof'a bir yumruk atar. Bu geceden sonra dörtlü çetede görüş ayrılıkları başlar ve çete liderliğinin kim olduğu sorgulanır. Yalnız kaldığından habersiz olan Alex'e arkadaşları bir kumpas kurarlar ve ihtiyar bir kadının evini soymaya giderler. Eve tek başına giren Alex, kaza sonucu ihtiyar kadının ölümüne sebep olur. Dışarı çıktığında arkadaşı Aptalof, barda yediği yumruğun acısını çıkarmak için çok iyi kullandığı zincirle Alex'in gözlerine vurarak, onun geçici görme kaybına neden olur. Polis sirenini duyan diğer arkadaşları kaçarak, suçu Alex'in üzerine yıkarlar. Polis Alex'i tutuklar. Mahkemede çete üyeleriyle beraber işledikleri tüm suçları itiraf eden ve arkadaşlarının adını veren Alex, ihtiyar kadını öldürmek suçundan 15 yıl hapse mahkum edilir. Hapishanede diğer adi suçlularla birlikte iki yıl geçiren Alex, dışarı çıkmak istemekte ve bu pis yerden biran önce kurtulmanın çarelerini araştırmaktadır. 

Bu arada, sokaklardaki güvenliği sağlayamayan ve suç işlenmesini engelleyemeyen, bu nedenle de oy kaybeden dönemin iktidar partisi seçimi kazanmak için "Suçluları Yeniden Topluma Kazandırma" programı kapsamında, "Ludovico" adlı bir laboratuvar çalışması geliştirmiştir ve suçlular arasından denek olarak kullanılmak üzere gönüllü aramaktadır. Ludovico yöntemi, suçluları topluma kazandırmanın yanı sıra yeniden suç işlemelerini de engellemektedir. Bu deneye katılan suçlu deneğe 15 gün yemeklerden sonra bir ilaç şırınga edilmektedir. İlaç sonrasında laboratuvara götürülen deneğin elleri, ayakları ve başı hareket etmeyecek bir şekilde bağlandıktan sonra göz kapaklarına kıskaç takılarak gözlerinin de açık kalması sağlanmaktadır. Bu işlemler yapıldıktan sonra deneğe şiddet içerikli korkunç filmler izletilmektedir. Birkaç gün sonra şiddet içeren bu filmleri izleyen denekte dayanılması güç ağrılar ve mide bulantısı, kusma gibi hastalık belirtileri gözlenmeye başlar. 15 günün sonunda ise deneğin zihninde şiddet arzusu, öfke belirdiğinde şiddetli ağrılar başlar ve denek kolunu bile kaldıramaz hale gelir. Bir tür beyin yıkama tekniği diyebileceğimiz bu yöntemden sonra suçlu, yeniden topluma kazandırılmış ve bir daha suç işlenmesi engellenmiş olur. Ancak bu yöntemin uygulandığı bireyin iyi ile kötü arasındaki seçim hakkı da elinden alınmıştır. Romanda hapishane rahibi bunu şöyle açıklamaktadır: " Bu yöntem gerçekten, kötü bir kişiyi topluma yararlı bir insan evladı yapabilecek mi? Asıl sorun bu bizce. İyilik kişinin içinden gelir. Kişi iyiliği seçebilmelidir. Kişiye seçme hakkı tanınmazsa, o kişiliğini yitirir." 

Bu deneye katılan suçluların 15 gün sonra özgürlüğüne kavuşacakları ve geri kalan cezalarının affedileceği bizzat dönemin İçişleri Bakanı tarafından açıklanır. 

İşte  Ludovico deneyinin ne olduğunu bilmeden sırf hapishaneden kurtulabilmek için Alex, bu deneye gönüllü olarak katılır. 15 günün sonunda özgürlüğüne kavuşur ve dışarı çıkar. Ama ne Alex eski Alex'tir ne de dışarısı iki yıl önce bıraktığı gibidir. Her şey değişmiştir, ailesi bile. Dışarı çıkar çıkmaz evine giden Alex, anne ve babasının kendi odasını oğlumuz dedikleri bir yabancıya kiraya vermiş olduklarını görür. Anne ve babası Alex'i artık evlerinde istememektedirler. Bunun üzerine çok içerleyen Alex, acısız ve kolay bir ölümün nasıl olabileceğini araştırmak üzere şehir kütüphanesine gider. Orada bulunan ve daha önce Alex'in döverek hastanelik ettiği bir ihtiyar onu tanır ve hıncını çıkarmak için Alex'e vurmaya başlar. Alex karşılık vermek istese de bunu düşündüğü an dayanılmaz ağrıları başlar ve bu ağrılardan kurtulmak için öylece durup ihtiyar ve arkadaşlarından dayak yer. Yani hastalanmamak ve ağrılardan kurtulmak için zorunlu olarak dayak yemeyi tercih eder. Kargaşayı önleyemeyen kütüphane görevlisi polis çağırır. Gelen iki polisten biri Alex'in eski arkadaşı ve kendi çetesinin üyesi Aptalof, diğeri ise Nazileri taklit eden bir başka çeteden olan ve geçmişte dövdüğü, aşağıladığı bir çete üyesidir. İki polis, Alex'in cezasını çektiğine aldırmadan, geçmişten gelen öfkeyle, şehirden uzağa götürdükleri Alex'i öldüresiye dövüp, kırsalda bırakırlar. 

Yardım almak için sürünerek yakında bulunan bir köye ulaşan Alex'e kapısını çaldığı ev sahibi yardım eder. Ev sahibi Alex'ten olan biteni en ince ayrıntısına kadar anlatmasını ister, Alex te anlatır. Hükümete muhalif bir yazar olan ev sahibi, insanlık dışı olarak nitelediği Ludovico yöntemine karşı savaş açarak, kamuoyu oluşturmayı başarır. Aslında yazar, Alex'in kim olduğunu sesinden tanımıştır. Çünkü iki yıl önce Alex'in dörtlü çetesi bu eve zorla girmiş, yazarı dövmüş, aşağılamış ve karısına tecavüz etmişlerdir. Yüzlerinde maske olduğu için yüzünü göremeyen yazar karısına tecavüz edenlerden birinin Alex olduğunu sesinden tanımış ama tanıdığını Alex'e belli etmemiştir. Çünkü yazarın da Alex'ten öç alma planı vardır. Bu plana göre, yüksek bir apartman dairesine götürülen Alex'e, Beethoven'in 9. Senfonisi dinletilir. Plağın sesi yükseldikçe Alex'in ağrıları ve sancıları dayanılmaz bir hal alır. Müziği duymamak için dışarı çıkmak isteyen Alex, kapının kilitli olduğunu görür ve acılardan kurtulmak için ölmesi gerektiğini düşünerek pencereden atlar. Yazarın istediği de budur; Alex'in intihar etmesi. Böylece hem karısının intikamını alacak hem de kamuoyunu hükümete karşı ayağa kaldıracaktır. Bir taşla iki kuş vurmuş olacaktır böylece. Ancak yazar istediğini elde edemez. Çünkü vücudunda birçok kırık olan Alex ölmemiş, hastanede tedavi altına alınmıştır. Hem de hükümetin kanatları altında güvendedir artık. Ludovico yöntemine karşı oluşan kamuoyu karşısında hükümet geri adım atmış ve Alex'in eski haline dönüşebilmesi için doktorlardan ellerinden geleni yapmaları istenmiştir. 

Hem yöntemleri hem de sonuçları bakımından insanlık dışı olan Ludovico'nun etkilerini ortadan kaldırabilmek için Alex'e bir hafta komada kaldığı süre içinde "derin hipnopedya" uygulanmış ve komadan çıkan Alex, eski haline dönmüştür. Bu haliyle haber olan ve manşetlerden düşmeyen Alex sayesinde hükümet de aklanmıştır. Hastanede Alex'i ziyaret eden İçişleri Bakanı ona iyi bir iş ve güzel bir gelecek vadederek hükümetin aklanmasına yardımcı olmuştur. Artık 18 yaşında ve iyi bir işi olan Alex, eski arkadaşı ve çete üyesi olan Pete'le karşılaştığında onun evlendiğini öğrenir ve yanındaki eşiyle tanışır. Çete üyesi Georgi'nin ise bir soygun sırasında öldürüldüğünü öğrenen Alex, artık hayatına çeki düzen vermenin zamanının geldiğini, bunun için de evlenmesi gerektiğini düşünür. Ama öncelikle evleneceği bir kız bulması gerekmektedir.

Unutmayalım! "Kişi iyiliği seçebilmelidir. Kişiye seçme hakkı tanınmazsa, o kişiliğini yitirir." Bütün dünya ne çekiyorsa, bu kişiliğini yitirmiş insanlardan çekmiyor mu? 

Not: Romanı bitirdikten sonra "Otomatik Portakal" filmini de izledim; roman ve filmi kıyaslamak için. 1971 yılında, Stanley Kubrick tarafından sinemaya uyarlanan film, Kubrick'in ufak tefek eklemelerinin yanı sıra kitaba uygun çekilmiş diyebilirim. Ancak, kitabı okumadan filmi izleyenler, konu bütünselliği bakımından anlamakta zorlanabilirler. Kitabı okumadan filmi izlemek isteyenler için bu yazımı oldukça detaylı yazdım. Yararlı olduysa ne mutlu bana...:)

 

TÜRKİYE'NİN BÜTÜN AĞAÇLARI VE ÇALILARI

Boz bulanık bir Ankara günü. Griye çalan beyazımsı gökyüzündeki bulutların acaba yağsam mı, yağmasam mı diye düşünürken suratlarını asarak bir türlü karar veremediği o gri Ankara günlerinin başlangıcı sanki. Anlayacağınız tatsız tuzsuz bir gün. Güne böyle başlamak hoş olmasa da hoşluk bir anda gelebiliyor. 

Öğlen saatlerinde kapım çalındı. Günlerdir heyecanla yolunu gözlediğim kitabımın geldiğini bilerek açtım kapıyı ve kargoyu aldım. Paket öyle ağırdı ki iki elimle zor tutabildim. Kapıyı kapatır kapatmaz, delta varyantını bile düşünmeden hemen oracıkta paketi açtım. E yani o kadarcık da olsun. Uzun zamandır satın almak için peşinden koştuğum, benim için çok değerli olan referans kitabıma kavuşmuştum sonunda. Kızım sevincimi ve mutluluğumu görünce, "Annem" dedi "Bugünü unutmamak için, kitaba bir not yazmak istiyorum. Gözlerindeki sevinç pırıltısını hep hatırlamak için." Çok sevindim buna ama sevincim biraz buruktu; keşke büyük kızım da yanımda olsaydı, diye geçirdim içimden. İşte o zaman sevincim ikiye katlanırdı çünkü...

Kitabın elime geçmesiyle yaşadığım duyguları ve atmosferi sizlerle paylaşmak istedim. Çünkü bir yıldır bu kitabı satın almak için adeta kitabın peşinden koştum. İlk baskısı tükenmişti. İkincisi yapılır mıydı bilmiyordum. Bir umut ikinci baskıyı bekliyordum. Ve ikinci baskı raflarda yerini alır almaz, siparişimi verdim. Beklemem aylar sürdü ama buna değdi. :)

Sözünü ettiğim kitabın adı, TEMA Vakfı ile Türkiye İş Bankası'nın ortaklaşa hazırladığı "Türkiye'nin Bütün Ağaçları ve Çalıları". Prof. Dr. Ünal Akkemik editörlüğünde, birçok değerli akademisyen ve bilim insanı tarafından yazılmış ve renkli fotoğraflarla görselleştirilmiş. Baskı çok kaliteli, fotoğraflar net.

 

TEMA Vakfı Yönetim Kurulu Başkanı Deniz Ataç, kitabın sunuş yazısında şöyle diyor: "Elinizde tuttuğunuz bu kitap aracılığıyla sizleri; ormanların omurgasını oluşturan, kentlerde ise yeşil alanlarda gördüğümüz ancak yeterince tanımadığımız ağaç ve çalılarla buluşturuyoruz. Bu ağaç ve çalılar; gövdelerinden dallarına, sürgünlerinden yapraklarına, çiçeklerinden tomurcuklarına o kadar çeşitliler ki...Bu kitapta; ağaç ve çalılara ilişkin bu çeşitliliği, onların karakteristik özelliklerini ve yaşadıkları yerlerle ilgili pek çok bilgiyi bulacaksınız." 

Gerçekten de kitabın sayfalarına şöyle bir göz attığımda; Edirne'den Hakkari'ye dek uzanan dağlar, ovalar, yaylalar, dere ve tepelerde, ülkemizdeki parklar, korular, bahçelerde insanların yetiştirdiği ağaç ve çalılarla, yurtdışından ülkemize getirilen tüm ağaç ve çalı formlarını görmek, bu gri Ankara günümü güneşli bir yaz gününe çevirdi. Artık mevsim sonbaharmış, kışmış kimin umurunda? Bu harika kitap sayesinde, bundan böyle benim her günüm ilkbahar ve yaz tadında olacak. :) Güzel ülkemin ağaçları, çiçekli çalıları bu 1362 sayfalık kitapla her an elimin altında olacak. Sıkıldığımda, ormanları ve dağları özlediğimde açıp bir bir bakacağım o güzelim fotoğraflara. Daha ne olsun?

"Kitaplar beynin çocuklarıdır" der Jonathan Swift. "Türkiye'nin Bütün Ağaçları ve Çalıları" kitabı ise hem beynin hem gözlerin hem de güzellikleri görebilenlerin kitabı diyorum ben de. Dolayısıyla her doğaseverin kitaplığında bulunması elzem referans bir kitap. Ben bu güzellikleri gördüm, sizlerin de görmesini istiyorum. Çünkü doğanın her gün bizim için yaptığı sonsuz güzellikteki resimleri görebilecek gözlere sahip olduğunuzu düşünüyorum...

SEVGİYLE VE DOĞADA KALIN.

 

YALNIZLIK MI, TEK BAŞINALIK MI?

Yalnızlık hissedilir, tek başınalık yaşanır. İkisi arasında fark vardır. Aslında "ben tercih ettim" denilen şey, yalnızlık değil, tek başınalıktır. Yani tek başına olmayı ve tek başına yaşamayı istemek ve bunu tercih etmektir. Tercihi nedeniyle de birey kendi kendine yeteceğinin bilincindedir. Bu bağlamda, tek başına olan birey mutlu, yalnız hisseden ise kalabalık içinde bile mutsuzdur.

Huzursuzluğun kitabını yazan bir yalnız adam, Fernando Pessoa der ki; "Yalnız başına yaşayamıyorsanız, bir köle olarak doğmuşsunuz demektir." Ve devam eder, "Özgürlük, yalnız kalabilmeye denir. İnsanlardan uzaklaşabiliyorsan, onlara hiçbir muhtaçlığın, paraya ihtiyacın, sürüye uyma içgüdün, aşka, şana şöhrete hevesin ya da merakın yoksa özgürsündür; bunların hepsi sadece yalnızlıktan ve sessizlikten beslenir." Sanırım Pessoa bunları söylerken ruhen hissedilen yalnızlığı değil, fiziksel ortamda bedenen yaşanan tek başınalığı kastetmişti.

 

DÜNÜ BUGÜNE BAĞLAYAN DRİNA KÖPRÜSÜ

İvo Andriç'in yazdığı "Drina Köprüsü"nü okumasaydım, böyle bir köprüden haberimin olmayacağı gibi, köprünün dünü bugüne bağlarken zamana meydan okuduğunu da bilemeyecektim. Balkanlardaki farklı etnik gruplar arasındaki ilişkinin son 300 yılını, köprünün tanıklığıyla anlatan İvo Andriç, Drina Köprüsü kitabıyla 1961'de Nobel Edebiyat Ödülü'nü kazandı. Böylece, bu tarihi köprünün uluslararası ün kazanmasına  da neden oldu. Ayrıca Drina Köprüsü, UNESCO tarafından 2007 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi'ne alındı ve bu listede yer alan altı tarihi köprüden biri oldu.

İşte bugünkü yazımda, İvo Andriç'in kitabında anlattığı Drina Köprüsü ile ilgili tarihi  bilgileri vermek istiyorum. 

Drina, Sava Irmağı'nın en büyük koludur. Diğer kolları ise Piva ve Tara akarsularıdır. Fazla eğimli bir toprakta aktığı için Drina üstünde ulaşım yapılamamaktadır. Odun kütüklerinin yüzdürülmesinde kullanılan ırmak güneyden kuzeye doğru akmaktadır. 

Drina, daha çok sarp dağlar arasındaki dar boğazlarda ve de derin uçurumlar arasında akar. Bu sarp dağların, yeşil köpüklü sularıyla ortaya çıktığı yerde büyük bir köprü yapılmıştır, ki bu büyük ve eşi benzeri olmayan köprü Drina köprüsüdür.

Drina köprüsünün yapılması emrini veren Osmanlı İmparatorluğu'nda üç padişaha sadrazamlık yapan Sokollu Mehmet Paşa'dır. Paşa, Vişegrad kasabasını çevreleyen dağlardan birinde yer alan Sokoloviç köyünde doğmuş, küçük yaşta Osmanlı askerlerince devşirme olarak toplanan çocukların içinde İstanbul'a getirilmiş ve imparatorluk bürokratı olmak üzere sıkı bir eğitimden geçirilmiştir. Sadrazam olduğunda doğduğu toprakları unutmamış ve azgın akan Drina'ya taş köprü yaptırarak, hem kendi adını hem de köprüyü yapan mimarın adını ölümsüzleştirmiştir. Drina Köprüsü'nün mimarı, Mimar Sinan'dır. Ahmet Hamdi Tanpınar, Mimar Sinan için "susan taşın, konuşan hacimlerin şairi" der. Sinan usta, Drina Köprüsü'ndeki tekniğiyle taşlara şiir yazdırmıştır gerçekten de. Drina Köprüsü, Bosna'yı Sırbistan'a, oradan da daha uzaklara, Osmanlı İmparatorluğu'nun diğer bölgelerine ve başkent İstanbul'a bağlayan yegane geçittir. Bu köprü sayesinde Vişegrad kasabası ekonomik ve demografik yönden büyüyerek dönemin önemli kasabalarından biri olmuştur.

Drina Köprüsü'nde yazar, Drina Köprüsü'nün yapım aşamalarını, bu aşamalarda halk arasında oluşan efsaneleri, ki bu efsaneler yüzyıllarca kulaktan kulağa aktarılarak günümüze kadar ulaşmıştır- ve köprünün özelliklerini anlatır. Yazar, köprüyü Mimar Rade'nin yaptığını söylemektedir. Köprünün yapımı için Vişegrad Kasabası'na gelen Osmanlı kafilesinin başında da sertliği ve acımasızlığıyla tanınan Abid Ağa ve yardımcısı mimar Tosun Efendi'nin bulunduğunu yazmaktadır. Ancak gerçekte Drina Köprüsü'nün mimarı, Mimar Sinan'dır. Tüm tarihi kayıtlar bunu doğrulamaktadır. Yazarın kitabında, neden hiç Mimar Sinan'dan bahsetmemiş  olduğunu ise  anlayabilmiş değilim. Neyse bu konu tarihçilerimizi ilgilendirir. Ben sadece, Mimar Sinan gibi döneminin en büyük mimarının adından bahsedilmemesini (ki projenin müellifi olmasına rağmen) üzüntüyle okuduğumu ifade etmek istedim. Ayrıca, kitapta köprünün Kapiya'sı üstüne asılan ve dönemin büyük şairi Baki tarafından yazılan beyaz mermer üstündeki manzum satırların İstanbullu şair "Badi" tarafından yazıldığı belirtilmiş, ki bu hata çevirmen tarafından, "Baki" olduğu tahmin edilerek düzeltilmiştir.

Vişegrad'da yaşayan Müslüman ve Hristiyan halkın yaşantısında Drina Köprüsü'nün bir hayli fazla rolü olduğunu kitaptaki şu satırlardan anlıyoruz: "Bu kasabada oturanların yaşamı bu köprüyle, Kapiya'sının üstünde, çevresinde ya da onunla ilgili olarak gelişir, akıp gider. Özel ya da genel yaşantıda, her geçen konuda, masallarda, her zaman 'köprü üstünde' sözü duyulur. Gerçekten de çocukların ilk gezintileri, ilk oyunları orada başlar." 

Romanın baş kahramanı Drina Köprüsü olunca, yazar betimlemeleriyle sanki  köprüyü anlatmamış, adeta sözcüklerle fotoğraflamış. Köprüyle ilgili olarak yazar şöyle yazmış; " Zarif biçimde oyulmuş, geniş aralıklı on bir kemerin üstünde yükselen bu taş köprünün uzunluğu iki yüz elli, genişliği de on adımdır. Köprünün tam orta yerinde birbirine eşit iki teras biçiminde genişleyen bölümüne yerel halk "Kapiya" der." Kapiya'da ise taştan yapılmış oturma yerleri ve kahvehane bulunmaktadır. Yapımına, 1566 yılında başlanan köprünün inşaatı tam beş yıl sürmüş ve 1571 yılında ulaşıma açılmış.

Sadrazam Sokollu Mehmet Paşa, köprüden gelip geçen yabancıları da düşünerek konaklayacakları ve hayvanlarını besleyecekleri bir kervansaray da yaptırmış. Beyaz taşlardan yapılan bu kervansaraya halk "Taş Han" adını vermiş. Yıllarca yolculara bedava hizmet veren bu kervansarayın tüm gelirini sadrazam tarafından kurulan vakıf karşılıyormuş. 1579 yılında bir suikasta uğrayarak ölen Sokollu Mehmet Paşa'dan sonra vakıf gelirlerini kaybeden kervansarayı, yöre halkı işletmeye devam etse de bu uzun sürmemiş. Sonunda Bosna-Hersek ve Vişegrad'ı işgal eden Avusturya birlikleri tarafından top ateşine tutularak, yöre halkının Taş Han adını verdiği kervansaray yıkılmış.

Şimdi gelelim köprünün yapım aşamasında, gerçeklerden saptırılarak uydurulan efsanelere. Kitapta birçok efsaneden bahsediliyor ama ben, sadece birini yazacağım. Çünkü diğerlerini de yazarsam yazım çok uzayacak. :) Uzun yazıları okumayı da kimse sevmiyor. Deneyimle öğrendim artık.

İşte o efsanelerden biri: Mimar Rade tarafından yapılan köprüyü, su perisi daima baltalamış, gündüz yapılan yerleri, gece bozmuş. Böyle olunca da köprü yapımı bir türlü ilerleyemiyormuş. Sonunda Drina'nın azgın akan bol köpüklü sularından bir ses yükselmiş ve Mimar Rade'ye demiş ki; "Stoya (dur) ve Ostoya (kal) adlı biri erkek, biri kız ikiz kardeş bulup onları ortadaki sütunların içine koyup örersen bu yap-boz işi durur." Bunun üzerine tüm Bosna'da Stoya ve Ostoya adlı ikiz kardeşler aranmaya başlamış. Bulup getirene ödüller vadedilmiş. En sonunda seymenler ücra bir köyde yeni doğmuş ikiz iki kardeşi bulup, zorla getirmişler. Anneleri de ikizlerin ardından düşmüş yollara ama nafile. İkizleri duvarın içine örmüşler diye efsane sürüp gitmiş. Halk, çok kolay masal uydurur ve onu çok kolaylıkla yayar.

Peki efsaneye kaynak olan gerçekler nelerdi? Osmanlı kafilesinin başında bulunan Abid Ağa, Sadrazam Sokollu Mehmet Paşa'nın güvendiği biri ve sağ koludur. Sert ve acımasızlığıyla tanınan ağa, köprü yapımı için sadrazam tarafından kendisine verilen ödeneği zimmetine geçirir ve yöre halkının yanı sıra yoldan geçen yabancıları da zorla toplatarak inşaatta bedava çalıştırır. Bedava çalışmaktan bıkan köylülerden birkaçı kendi aralarında anlaşarak, gündüz yapılanları gece yıkmaya karar verirler. Köylülerin içinde bulunan Radisav adlı ufak tefek bir adam bu işi üstlenir ve arkadaşlarına şöyle der; "Sal neyimize yetmez? Gece gidip yapılan işleri bozacağız ve bunu perilerin yaptığını, Drina'nın üstünde bir köprü kurulmasını istemediklerini ortalığa yayacağız. Bir kere bunu deneyeceğiz. Çünkü başka çaremiz kalmadı." Ve iki gece anlaştıkları gibi ırmak üzerinde salla ilerleyerek gizlice yapılan yerleri yıkarlar. Abid Ağa, yapılanların yıkıldığını görünce deliye döner ve bunu yapanların yakalanmasını emreder. Üçüncü gün, Radisav yakalanır. Arkadaşlarının adını vermesi için Radisav'a korkunç işkenceler yaparlar ama o isim vermez. Bunun üzerine Abid Ağa, Radisav'ın kazığa geçirilmesini ve ölüsünün de köpeklere atılmasını emreder. Yazar, bu kazığa geçirilme safhalarını en ince ayrıntısına kadar anlattığı için okuyucu da dehşet uyandırmayı başardığını söyleyebilirim. Bence kazığa oturtma işlemini yazar gereksiz yere çok uzatmış. Belki de bilerek böyle yapmıştır. Radisav'ın arkadaşları ölüsünün köpeklere atılmaması ve Hristiyan adetlerine göre gömülebilmesi için cellat olan çingeneye büyük bir rüşvet vererek Radisav'ın cesedini alırlar ve uzakta bir yere gömerler. Bu gizlice gömülme işleminden sonra da başka bir efsane doğar.

İkiz bebeklerin sütunlara gömüldüğü yolundaki efsanenin gerçeği ise şöyle: Gündüz yapılan işlerin gece bozulmasını perilerin istediği masalı ortalığa yayılmıştır. O sırada Vişegrad'ın üst tarafında bulunan bir köyde, hizmetçi olarak çalışan kekeme ve aptal bir kız hamile kalır. Kimden hamile kaldığını bilmeyen bu kızın durumunun meydana çıkması, o zamana kadar duyulmamış, görülmemiş bir şeydi. Kızcağız kendi başına bir arsada doğum yapar. Bebekleri ikizdir ama ölü doğmuştur. Köylü kadınlar ölü doğan bu bebekleri bir erik ağacının altına gömerler. Anne olmayı çok isteyen ve bundan yoksun kalan kadıncağız, bebeklerinin öldüğüne inanmaz ve her yerde onları aramaya başlar. Onun bitmek tükenmek bilmeyen sorularından kurtulmak için, işaretle ona, çocukları Türkler tarafından yapılan köprüye götürdüklerini anlatırlar. Kadıncağız da köprünün oradan ayrılmaz olur ve çalışanlara hiç durmadan bebeklerini ne yaptıklarını sorar. Önceleri işçiler tarafından kovulup köprüden uzaklaştırılan kadını daha sonra kendi haline bırakırlar. İşte efsane böyle doğar.

Abid Ağa'ya gelince, iki yıldan sonra, sadrazam tarafından görevden azledilir ve zimmetine geçirdiği paralar kuruşuna kadar geri alınır. Canının bağışlanması karşılığında da ailesiyle birlikte parasız pulsuz uzak bir yere sürgüne gönderilir. Yerine çalışkan ve dürüst Arif Ağa atanır. Ağa hiç kimseyi bedava çalıştırmaz, çalışanların ücretini düzenli olarak öder ve köprü ile kervansaray tamamlanır. Yazar, Abid Ağa'nın yaptıklarını sadrazama ulaştıran ve anlatan kişinin Mimar Tosun Efendi olduğunu ima ederek, zalim ve acımasız yöneticilerin yanı sıra dürüst ve çalışkan yöneticilerin de varlığını anlatmaya çalışır. 

Not: Bu kitaptan öğrendiğime göre, Türkçe birçok kelime aynen Sırpçaya geçmiş. Hem de anlam kayması olmadan.

 

Drina Köprüsü görseli; aa.com.tr'den alındı.