İNANMASI ZOR OLSA DA
BİR ZAMANLAR ALTINDAN DAHA PAHALI OLAN RENKLER VARDI
Renksiz bir Dünya nasıl olurdu diye hiç düşündünüz mü? Ya da Dünya'nın oluşumunda ortaya çıkan ilk renk hangi renkti diye. Renkler olmasaydı Dünya renksiz, tatsız, tuzsuz bir yer olurdu. Çünkü, renkler sadece gözümüzle algıladığımız ışık dalgaları değil, kültürün, sanatın, hatta günlük hayatımızın ayrılmaz bir parçasıdır. Örneğin; sevdiğiniz biri uyurken "renkli rüyalar" dilersiniz, siyah-beyaz değil. Hayal gücünüz renklerle zenginleşir, sıkıldığınızda, sinirlendiğinizde sizi sakinleştirecek bir renk mutlaka vardır. Şair boşuna dememiş; "İkimiz birden sevinebiliriz, göğe bakalım" diye. Göğe bakmak, maviyi içinde duyumsamak insanı rahatlatır, huzur verir. İşte saydığım saikler ve renklere olan ilgim nedeniyle ben sadece düşünmekle kalmadım, İnternet'te minik bir araştırma da yaptım.
Araştırma sonucuna göre, Dünya'nın en eski rengi pembeydi. Şaşırdınız değil mi? Günümüzdeki yeşil klorofilin aksine, bakteri fosillerinde bulunan antik klorofil koyu kırmızı ve mor renkteydi ve erken dönem Dünya'ya ve okyanuslarına pembe bir renk veriyordu.
Sahra Çölü'ndeki siyanobakteri fosillerinde pembe pigment keşfedildi. Bu, 650 milyon yıl önce bu bakterilerin Dünya okyanuslarında baskın bir yaşam formu olduğunu gösteriyor.
Antik siyanobakterilerin seyreltik pigmentlerinden kaynaklanan bu erken pembe renk, Dünya'nın bilinen en eski rengi olarak kabul ediliyor ve mavi okyanuslar ile bitkilerdeki yeşil klorofil algısıyla tezat oluşturuyor. (1)
Orta Çağ'dan itibaren ressamlar tablolarında çeşitli renkleri kullanmaya başladılar. Ama bazı renklerin temini zor, istenilen renk bulunsa dahi fiyatı altından bile pahalıydı.
- Lapis Lazuli Mavisi
Bu pigment, Afganistan dağlarından çıkarılan lapis lazuli taşından elde ediliyordu. Lapis lazuli mavisini temin edebilmek için bazı ressamlar, öncelikle müşterilerinden ödeme alıyorlardı.
Orta Çağ koşullarında ulaşması zahmetli ve pahalı olan bu mavi, birçok sanatçı tarafından yalnızca kutsal figürlerde kullanılsa da zamanla portrelerde de kullanılmaya başladı. (2)
Lapis, Latincede "taş" anlamına gelir. Lazuli ise Arapça ve Farsçada "sema, gökyüzü, koyu mavi" anlamına gelir. Bu güzel taşa, birçok medeniyet kıymet vermiştir -Mısır, Yunan, Roma, Çin ama özellikle Mezopotamya. (3)
İnci Küpeli Kız adlı tablo, Hollandalı ressam Johannes Vermeer'in başyapıtlarından biridir. Tabloda lapis lazuli mavisi kullanılmıştır. (Görsel: tr.wikipedia.org)
Dünyayı Peşinden Koşturan Renk; Koşnil Kırmızısı
Anthony van Dick, Portrait of Agostino Pallavicini (Görsel: Vikipedi)İspanyollar Amerika'ya ayak bastıklarında altın ve gümüşten daha fazlasını yanlarında götürdüler. Özellikle bir renk vardı ki, eski kıtada benzeri görülmemişti. Kırmızının en canlı tonu olan koşnil, soyluların ve zenginlerin giysilerini süslemiş, Avrupa'daki bütün kırmızı boya piyasasına hakim olmuştu.
İspanyollar Aztek ve Maya ülkesini ele geçirdikten sonra amaçları oradaki altın ve gümüş madenlerini ele geçirmekti. Yerlilerin yaşadıkları bölgeler gittiklerinde daha önce hiç görmedikleri bir renkle karşılaştılar yerlilerin giysilerinde. Bu renk koşnil kırmızısıydı. Bu rengin yapılışını sır gibi saklayarak gemilerle ticaretini yapmaya başladılar. Avrupalılar, İspanyolların koşnili hangi kaynaktan, nasıl elde ettiklerini bir türlü keşfedememişlerdi. Çünkü ham koşnil tanelerini tohuma benzetmişlerdi. Bu İspanyolların işine gelmişti; koşnilin tohum olduğu fikrini sürekli teşvik ederek bu boya üzerindeki hakimiyetlerini 300 yıl boyunca sürdüreceklerdi. (4)
Oysa, koşnil bir tohum değil böcektir. "Koşnil (cochineal- dactylopius coccus) kaktüs bitkilerinde asalak olarak yaşamını sürdüren bir böcektir. Kırmızı renk verdiği için Aztekler bu böceği kurutarak sonra ezerek, iplik boyamada kullanmışlardır. Böcek Meksika, Bolivya, Şili, Peru ve Kanarya Adaları'ndaki kaktüslerde yaşar. Yumurta dönemi böcekler parlak kırmızı renk alır. Kırmızı renk böceğin dişilerinin vücudu ve yumurtaları ezilerek elde edilir. Koşnil kırmızısı, "Karmen Kırmızısı" diye bilinir. Günümüzde gıda maddeleri yanında kozmetik, tekstil sanayinde de kullanılır. Ambalajların üzerinde gıda maddesinin içeriği tam olarak yazılıyor ise "L 20" işareti var ise o ürün "Koşnil" böceği ile renklendirilmiş demektir." (5)
Altından Daha Değerli Bir Kraliyet Rengi: Tyrian Moru
Görsel: Kraliyet moru. (listelist.com)
Canlı bir renk pigmentine sahip olan Tyrian moru, deniz salyangozlarının mukuslarından çıkarılan bir boya idi. Bu renk sadece antik dünyada yaşayan seçkin insanlara kıyafet yapmak için kullanılırdı. Halkın bu renge ulaşımı kısıtlıydı. Hatta Tyrian moru o kadar büyük bir tutkuydu ki Antik Yunan'da kraliyet ailesinin mor giymesi yasayla zorunlu tutulmuştu. Mor, Bizans İmparatorluğu'nda kraliyet ailesine özeldi ve mor boya üretimi dikkatle kontrol ediliyordu.
Tyrian morunun ortaya çıkışı ile ilgili birkaç efsane var. İlgilenenler araştırabilirler. Tyrian moru, ilk kez Fenikelilerin Sur kentinde (Günümüzde Lübnan sınırları içinde) üretildi. Yunanların Fenikeli kelimesini ilk kez M.Ö 9 ila 7. yüzyıllar arasında bir dönemde kullandığı biliniyor ancak kelimenin Fenike dili de dahil olmak üzere hiçbir antik yakın doğu dilinde karşılığı bulunmuyor. (6)
Ticaret, denizcilik, kaşiflik ve yerleşimcilikte önde gelen Fenikeliler özellikle mor tutkusuna binaen gelişen mor boya ticaretiyle ünlüydüler. Romalı mimar ve mühendis Vitruvius, boya yapım sürecini şu şekilde anlatıyor: Toplanan deniz salyangozu kabukları, demir aletlerle parçalanıyor ve gözyaşı gibi akan mor kan, dışarı atılıp öğütme işlemi için havanlarda toplanıyor." Daha sonra fermente ediliyor ve karışımın pıhtılaşması bekleniyordu. Eğer boya siyahımsı bir mor renge sahipse boyanın en iyi kalitede olduğu düşünülürdü. Kraliyet morunun yapımı hem zahmetli bir süreçti hem de üretim aşamasında çevreye korkunç bir koku yayılıyordu.
Tarihçilere göre; Moritanya Kralı, Roma İmparatoru Caligula ile yaptığı bir görüşme sırasında mor renk giydiği için imparator aşırı öfkelenmiş ve Moritanya Kralı'nı öldürtmüştü.
Antik Mısır'da ise Kleopatra, servetinin büyük bir kısmını teknelerini mora boyatmak için harcamıştı. Ancak hiçbir halk moru, Romalılar kadar benimsemedi.
1453 yılında Osmanlı Padişahı Fatih Sultan Mehmet İstanbul'u fethedip Bizans İmparatorluğuna son verince Avrupa'nın İstanbul'daki boya ticaretine ulaşmasını engelledi. Durum böyle olunca1464 yılında Papa II. Paul, Tyrian morunun kırmızı renkle değiştirileceğini ilan etti. Kırmızının üretimi daha kolaydı ve ucuzdu. Böylece kırmızı renk, Katolik Kilisesi ve kraliyet ailelerinin yeni sembolü olmaya başladı. Tyrian morunun yapım aşaması zamanla unutuldu. Antik boya üreticileri sırlarını korudukları için üretim süreci hakkında ayrıntılı notlar bırakmamışlardı. Günümüzde Tyrian moru hakkındaki bilgiler arkeolojik bulgularla sınırlı.
Tunuslu tarih meraklısı Mouhamad Ghassen Nouira, bu rengi yaratma umuduyla deniz salyangozlarıyla 14 yıl deney yaptı. 2022 yılında az miktarda mor toz üretmeyi başardı, ancak bir gram Tyrian moru yapmak için 10.000 salyangoz gerekiyordu.
Bugün böyle bir girişim artık ekonomik olarak uygulanabilir değil. Ancak tüm bunlar nedeniyle antik çağda mor rengin neden altından daha değerli olduğunu anlayabiliyoruz. (7)
18. Ve 19. Yüzyıllarda Kullanılan Türk Kırmızısı
Altından daha değerli olmasa da 18 ve 19. yüzyıllarda Avrupa kumaş sanayinde kullanılan "Türk Kırmızısı" renginden bahsetmesem olmazdı. Bu rengi elde etmek de oldukça meşakkatliydi. Uzun ve zahmetli bir süreçle rubia (kökboya) bitkisinin kökü kullanılarak yapılır. Hindistan ya da Türkiye kökenli olup, 1740'lı yıllarda Avrupa^'ya getirilmiştir. Fransa'da rouge d'Andrinople (Edirne kırmızısı) ve rouge Turk olarak bilinir.
Rubia peregrina (Yabani kökboya. (Görsel: kocaelibitkileri.com)
Sanayi Devrimi'nin Avrupa'da yaygınlaşmaya başlamasıyla kimyagerler ve imalatçılar, büyük ölçekli tekstil imalatında kullanılabilecek yeni kırmızı boyalar araştırdılar. 18 ve 19. yüzyıllarda Türkiye ve Hindistan'dan Avrupa'ya ihraç edilen popüler renklerden biri "Türk Kırmızısıdır." 1740'lı yıllardan başlayarak bu parlak kırmızı renk, İngiltere, Hollanda ve Fransa'da pamuklu kumaşların boyanması veya baskısı için kullanıldı. Rengin hammaddesi rubia bitkisinin kökünden elde edilmekteydi. Boyama işlemi, kumaşların zeytinyağı, koyun gübresi ve diğer içeriklerin küllü suda birden fazla kez yıkanmasını gerektiren uzun ve karmaşık bir süreçtir. Fakat pamuğa mükemmel uyan parlak ve kalıcı bir kırmızı elde edilmesini sağlamaktadır. Kumaş, Avrupa'dan Afrika'ya, Ortadoğu ve Amerika'ya yaygın olarak ihraç edildi. 19. yüzyıl Amerika'sında geleneksel yamalı yorgan yapımında yaygın bir şekilde kullanıldı. (8)
Bunun yanında Türk kırmızısı, Türk kültüründe ve tarihinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle tekstil sanayinde ve giyimde sıkça kullanılan bu renk, Türklerin estetik anlayışını ve sanatına olan tutkusunu yansıtır. Osmanlı döneminde, Türk kırmızısı, saray giysilerinden halkın giyimine kadar geniş bir yelpazede kullanılmıştır. Ayrıca bu renk, Türk motifleri ve desenlerinde de sıkça görülür. Türk kırmızısıyla boyanmış kumaşlar, halılar ve diğer tekstil ürünleri, Türk el sanatlarının ve zanaatlarının önemli bir parçasıdır. Bu bağlamda Türk kırmızısı, sadece göz alıcı bir renk tonu değil, aynı zamanda tarihi ve kültürel açıdan da büyük öneme sahip bir unsurdur. Sanattaki yeri ise oldukça geniş ve çeşitlidir. Minyatür sanatında ve çinicilikte de kullanılır. (9)
Not: Benim için renklerin dünyasına girince çıkmak kolay olmuyor. Şimdi de yazımı sonlandırmak içimden gelmiyor. Çünkü renklerle ilgili daha çok yazmam gereken şeyler var. Örneğin; 1666'da Newton'un saf beyaz ışığı bir prizmadan geçirdiğinde görünür tüm renklere ayrıldığını, her rengin tek bir dalga boyundan oluştuğunu ve başka renklere ayrılamayacağını keşfetmesi "renkler diyarında" bir mucizeydi. Yine, renklerin psikolojik anlamlarını inceleyen Alman şair ve yazar Goethe'nin "Renk Kuramı" da oldukça önemlidir. Ayrıca, ressamların isimleriyle özdeşleşmiş renklerde vardır: Van Gogh sarısı, Chagall mavisi, Yves Klein mavisi, Paul Cezanne krom yeşili ve Fikret Mualla pembesi gibi...
Renklerle bu kadar ilgili olunca bizden bir şairin de renklere olan tutkusunu yazmadan geçemeyeceğim. Bu değerli şair Cahit Sıtkı Tarancı'dır. Tüm şiirlerine göz gezdirince renkleri ne anlamda kullandığını görebiliriz. Aşağıdaki şiirinde, zamana, eşyaya ve hatıralarına adeta renkleri konfeti gibi serpiştirmiştir.
Maziyi yada daldığım zaman,
Renkler belirir ta uzaklardan:
Mavi, kırmızı, beyaz ve siyah;
- Her renk ayrı bir hatıradır ah!-
Renkler renklere renkleri ekler,
Olurken için renklere mahşer.
Ayrıca şairin "RENKLER" adlı şiiri de yine renklerden bahsetmekte, adeta hasret ve özlemini renklerle anlatmaktadır. Memleket İsterim adlı şiirinden bahsetmeden olmaz. Şiirin ilk iki dizesinde yine renkler vardır:
Memleket isterim
Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun;
Kuşların, çiçeklerin diyarı olsun.
Kaynaklar:
(1) https://science.howstuffworks.com/life/cellular-microscopic/earths-oldest-color-waspink.htm#:~:text=Bu%2C%20650%20milyon%20y%C4%B1l%20%C3%B6nce,ye%C5%9Fil%20klorofil%20alg%C4%B1s%C4%B1yla%20tezat%20olu%C5%9Fturuyor.
(2) TRT 2 Facebook Sayfasından alındı.
(3) Gökyüzünde Nehirler Var, Elif Şafak. Doğan Kitap, s:112.
(4) https://yedikita.com.tr/dunyayi-pesinden-kosturan-renk-kosnil-kirmizisi/amp/?fbclid=IwY2xjawNLmQhleHRuA2FlbQIxMQABHmeu8-lAXAF_7VG61BBqR_ON81MQyUpijtbMt4fzVfcty0liOZk7C21TER4u_aem_d5qIM4rlw6mlv3cNIHsEyg
(5) Yiyecekler ve İçecekler 'Böcek'le Renklendiriliyor, Güngör Uras. milliyet.com.tr, 19 Mayıs 2012.
(6) https://arkeofili.com/mor-tutkusuyla-gelisen-bir-ticaret-agi-fenikeliler/?fbclid=IwY2xjawNLzP9leHRuA2FlbQIxMQABHpCIXM_mRS4KJF8imK2YTAcJJGCufm8R-H6mEzjtjY7zwWhHkVZEmawnimZW_aem_S87chAiVj-Bjgr455BY6Aw
(7) https://listelist.com/kraliyet-rengi-tyrian-moru/
(8) https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_k%C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1s%C4%B1
(9) https://www.colorbox.com.tr/Blog/ilginc/renk-tarihinde-yolculuk--turk-kirmizisi?srsltid=AfmBOoo1zzYXaM5wyeZ_TsFDU2gkfJjf-Jc7NQD4yqu7HE0K59gmssGk
